Pananaliksik Tungkol sa mga Waray

KABANATA I

PANIMULA

            Ang paksa ng aking pananaliksik ay tungkol sa mga panitikang umusbong sa mga pamayanan ng mga mamamayang Waray. Matatalakay dito ang kanilang kultura, tradisyon at panitikan na nailathala ng mga manunulat na Waray

PAGLALAHAD NG SULIRANIN

            Layunin ng pag-aaral na ito ang magbigay kahalagahan sa mga tula, awit,epiko,

alamat, bugtong at salawikain ng mga Waray, upang mapanatili ang kanilang kultura

para sa mga susunod na salinlahi.

            Ninanais ng pag-aaral na ito na matugunan ang mga susunod na tanong:

1.    Anu-ano ang mga tula, bugtong, awit at fiction ng mga Waray?

2.    Anong kultura at tradisyon ang mapaghuhugutan ng mga tula, bugtong, awit, fiction ng mga Waray?

3.    Anu-anong mga pagpapahalaga ang naipapakita mula sa akdang pampanitika

ng ating mga ninuno?

4.    Anu-ano ang implikasyong pang-edukasyon an gating nanaisin mula sa akdang

pampanitikan ng mga Waray?

KAHALAGAHAN NG PAG-AARAL

            Itong pananaliksik na ito ay makatutulong sa pagkakaunawa ng hindi lamang mga mag-aaral kundi lahat ng mga tao ang kahalagahan ng kanilang sariling wikat at panitikan. Malaki ang pakinabang ng aking pananaliksik sa mga mag-aaral, mga guro, mga magulang at sa lahat. Mapapakita at mapaparating sa aking pananaliksik ang makulay na kultura, tradisyon at panitikan n gating mga kababayang Waray.

            Makakatulong ito sa mga magulang sa paraang magkaroon sila ng impormasyon tungkol sa mga Waray upang maayos nila itong maipakilala o maikuwento sa kani-kanilang mga anak. Magkakaroon din sila ng sapat na kaalaman ukol sa panitikang Waray.

            Sa mga guro, makakatulong ito sa kanila upang malaman kung ano ang kultura. Tradisyon at panitikan ng mga Waray na maaari nilang maibahagi sa kanilang mga mag-aaral.

            Sa mga mag-aaral, makakatulong ito upang lubos nilang maunawaan an gating mga kababayang Waray.

            Ang pagmamahal at pagpapahalaga natin sa ating sariling kultura, tradisyon at panitikan ay pagpayaman sa ating lahi.

KATUTURAN NG MGA TERMINOLOHIYA

            Inilahad sa bahaging ito ang mga sumusunod na operesyunal na katuturan ng mga katawagang may kinalaman sa pag-aaral:

Waray – ay ang katawagang ginagamit sa mga mamamayang naninirahan sa Samar,  

            Leyte, Timog Leyte o sa Silangang rehiyon ng Visayas.

Tula – isang anyo ng panitikan na nagpapahayag ng damdamin ng isang tao.

Fiction – ay ang mga uri ng babasahin, peryodiko o anumang uri ng libro na hindi  

makatotohanan o walang pawang pruweba upang masabi na ito ay totoo.

Awit – isang uri ng tulang pasalaysay na binubuo ng tig-aapat na taludtod ang bawat  

            saknong, na ang bawat taludtod ay may lalabindalawahing pantig, at ang  

tradisyonal na dulong tugma ay isahan

Bugtong - Isang karunungang-bayan sa naglalayong palaguhin ang kakayahang  

            pangkaisipan ng mga Pilipino. Gumagamit ito ng mga linyang may tugma. Ito ay  

matatawag na tunay na tula.

KABANATA II

PAMAMARAAN

DESINYO NG PANANALIKSIK

            Ang desinyong ginamit sa pananaliksik na ito ay ang qualitative na pananaliksik.

Ang qualitative na pananaliksik ay ang pag-aaral at pag-unawa ukol sa paniniwala,

tradisyon, kultura’t kaugalian ng isang pamayanan na hindi nangangailangan ng mga

numerong datos sa pag-aaral.(Bandolier, copyright 1994-2007 )

            Ang qualitative research ay naglalayong makakuha ng mas malalim na

 pag-unawa ukol sa kaugalian,tradisyon at kultura ng isang bansa.Sumasagot ang

 pag-aaral na ito sa mga tanong na, paano at bakit naisagawa ang naturang desisyon

hindi lamang sa ano, kalian at saan.(en.wikipedia.org )

MGA KALAHOK

            Sa pag-aaral na ito ay nakilala ko ang ilang mga Waray na nakatulong ng malaki sa pagsasaling-wika sa iba’t ibang panitikan ng kanilang lahi. Isa na rito ay isang simpleng maybahay na kamag-anak ng aking kaibigan. Siya’y nakapag-asawa ng isang Waray at kasalukuyang naninirahan ngayon sa Samar. Ang aking pakikipagtalastasan sa kanya ay sa pamamagitan lamang ng telopono.

            Ang panglawang kalahok sa pag-aaral na ito ay an gaming kapitbahay na kaibigan ng aking mga magulang. Sila’y ay dating naninirahan sa Leyte, subalit lumipat sila dito sa ating lungsod at dito na namumuhay. Umuuwi din naman sila paminsan-minsan sa kanilang lugar.

            At ang panghuli ay isa sa mga malapit at paborito kong pari. Siya ay tubong Leyte ngunit sa Cebu na nagpatuloy sa kanyang pag-aaral sa kolehiyo at hanggang umabot dito sa lungsod ng Dabaw dahil sa paghahanap ng kanyang bokasyon, at hindi naman siya nabigo sapagkat siya ay naging pari at patuloy na nagsisilbi sa Diyos.

            Sa mga katangiang nabanggit ko ukol sa mga taong may kaugnayan sa aking pag-aaral, ito’y nagpapatunay lamang na may sapat silang kaalaman ukol sa mga mamayang Waray.

KABANATA III

MGA KAUGNAY NA LITERATURA AT PAG-AARAL

            Tinatalakay sa bahaging ito ang ilang literatura at pag-aaral ng ibang mananaliksik na may kaugnayan sa kasalukuyang pag-aaral. Inilahad din ang mga kaisipang may kaugnayan sa pag-aaral upang lalong maging malinaw ang pag-unawa sa pag-aaral na isinasagawa.

WIKA

            Mahalaga ang papel na ginagampanan ng wika sa isang bansa o pangkat ng tao, sa pamamagitan ng isang wika ang bawat mamamayan sa isang lugar o rehiyon ay nagkakaintindihan. Ayon kay Victoria Franklin, kung alam mo ang isang wika at nakakapagsalita ka gamit ito, mauunawaan ka ng mga taong may alam nito. Madalas ang isang tao ay may iisang wikang natutunan subalit ang naging suliranin nito ay kung paano ito gagamitin sa tamang pakikipagkomunikasyon  sa kadahilanang hindi sapat ang may alam ka lamang ukol sa wika, ito’y nangangailangan din ng malawak na pakikipagtalastasan.

            Ayon nama kay Humprey Tonkin bagamat isinilang tayong may katutubong wika, may karapatan tayong mamili at matuto ng iba pang wika. Isinasaad din na ang wika ay isinilang upang magamit sa pakikipag-ugnayan at pakikipagsalamuha sa ibang mamamayan.

            Ang Pilipinas ay may dalawang opisyal na wika: Tagalog at English, subalit hindi lahat ng mamamayan dito ay nakapagsasalita gamit ito. Sa kadahilanang ang bansa ay may maraming wikang nabubuhay at ginagamit ng mga mamamayan sa bawat rehiyon. ( Celeste Dempster, 2010 )

            Kaya naman ipinatupad ng DepEd order blg. 74 sa lahat ng programa sa pagkatuto ng “ Alternative Learning System” ang paggamit sa unang wika ng mga mag-aaral sa pagtuturo. ( Fe Aldave Yap, Ph.D. ). Ito ay upang mas madaling matuto ang mga mag-aaral dahil sa sila’y nakakaunawa sa talakayan sa loob ng klase.

           

KABANATA IV

KULTURA AT TRADISYON NG MGA WARAY

            Ang mga Waray- waray ay naninirahan sa rehiyon ng Silangang Bisaya na kinabibilangan ng mga lalawigang Leyte, Kanlurang Samar, Silangang Samar, Hilagang Samar, Timog Leyte at Biliran.

            Ang rehiyon ay napapaligiran ng tubig, ito ay mabundok at may malalim na lambak at dalampasigan. Ang Leyte ay mabundok samantalang ang Samar ay maburol at walang kapatagan.

Klima

            Malimit dalawin ng bagyo ang rehiyon dahil sinasabing ito ay nasa “typhoon belt.”

Kabuhayan

            Ang pangunahing kabuhayan ng mga Waray-waray ay pangingisda at pagsasaka. Sa kasalukuyan ay mayroon na ring pangangalakal ng tabako, torso, ceramics at yantok.

Sayaw

            Ang tinikling, pambansang sayaw ng Pilipinas, ay “ folkdance na nagmula sa rehiyon ng Silangang Asya, subalit ang pinakatanyag ng sayaw ng mga Waray-waray ay ang “ Curacha”. Sinasayaw ito sa tuwing may pyesta o mahalagang pagtitipon. Ang pangkat ng “Leyte Kalipayan Dance Company”, local na katutubong mananayaw, ay ang pinakatanyag nilang mananayaw sa buong mundo.

Musika

            Ang mga Waray-waray ay mapagmahal sa musika, madalas ang kanilang awitin ay ballad, pinakatanyag dito ay ang “ Dandansoy” at ang “ Iroy nga Tuna” ay awiting makabayan.

Ang "Lamay / Daraw / Nagtataguminatayan" (Wake)

Ang Waray waray Wake ay kilala bilang lamay, daraw o nagtataguminatayan. Ito ay karaniwang tumatagal mula sa limang araw at hanggang sa isang kamag-anak mula sa isang malayo-off ang lupa dumating. Ito ay isang social kaganapan napaka tulad ng isang muling pagsasama-sama ng pamilya. Lahat ay nakukuha at ang lahat ng mga personal na negosyo tumitigil maliban para sa mga na kung saan ay kinakailangan. Ang mga miyembro ng pamilya ay madalas na-file ng isang bakasyon upang maaari nilang panatilihin ang pagpupuyat.

Kung ang patay ay isang babae, ito ay bihis sa isang puting damit at kung ito ay isang lalaki na ito ay bihis sa kanyang pinakamahusay na barong tagalog.   Walang alahas at sapatos ay pagod. Medyas ay opsyonal. Ang isang hiwa rosaryo pagkatapos ay inilagay sa kamay deads.  Ang patay ay pagkatapos ay ilagay sa isang bukas na ataul.

KABANATA V

PAGLALAHAD, PAGSASALING-WIKA AT INTERPRETASYON

            Ang mga sumusunod ay mga piling halimbawang panitikan ng mga Waray.

TULA

TAGALOG	WARAY
HINAGPIS NG ISANG TAGA-BAYAN I Mabuhay ka Ginoo!, aming bisita Kung siya mang sadya’y magmasid-masid ka Kalakaran dito’y di kaya pabaya Katutubong ugali’y buhay pa kaya. II Di mabibilang ang sasalubong sa iyo At mag-aalay ng pasalamat sa amo Ating kaugalia’y di malimutan Utang sa loob lagging babayaran. III Sa Balintawak noong unang panahon Pagtanggi’y narinig, sigaw ng paghamon Sa Malolos ay ibagsak ang tiniis na sigaw At doon kay ganda ng sikat ng araw. IV Totoo, banderita’y pinaghila-hila Binatak, pinutol, muling hinila pa Hanggang pagkauhaw ang kinahinatnan Mga labi’y natuluan at sila’y nasiyahan. V Madilim itong aming kinabukasan At sa kanya’y mailap ang katarungan Hanggang buhay ang aming kaluluwa Punla ay dugo at luha sa mata. VI Maligayang pagdating, aming Ginoo Kita’y aalayan nitong mga berso: Paniniwala’t pag-asa’y di sana mabigo Salamat sa iyong pagkamaginoo.	PANHAYHAY HIN USANG BUNGTOHANON I Mabuhi an maginuo nga tikanhe naan tiarabot Pagkita kon daw katpong ng pagtuhay an tuyo Kon nagtitkadukwang aton tinguha uyamot Ngan an hingpit nga kilos kon waray paghimuyo. II Diri gayod mairihap an makadto pagsugat Bas maghalad hin tinuod han dayag nga pagbalos Mahal nababatasan ha labaw pagkarawat Kay bisan mauripon, an mulupyo di bungalos. III Han una nga panahon didto ha Balintawak May binate nga guliat hin kabangis, pagtiba Ug didto ha Malolos an amingal pagpurak Ngan didto gud sirang an adlaw nga makaiipa. IV Matuod an palaypakay ginbutong man la ngahaw Ginginogilway dagos han dagsa, ginduyagan Kondi nag-aalimbukad gihapon inen kaohaw Pag-inom han lagdo nga manumit, inawilan. V Bisan kon madalumdom inin amon kabubowason Kay naduroy pagpugngi matadong nga tinguha Tubtob nga may kalag nga gihap pilipinasyon An manta uunongan, hin dugo ugh in mga luha. VI Magmaupay an pag-abot, mabakod ka nga ginuo! Ginlalaylayan ko ikaw hinin awit nga kadaan: Ayaw baya isikway an mga paglaom ug pagtuo Hit iyo kamatadong hit on iyo kabaraan.
Ang tulang ito ay naglalarawan sa magandang kaugalian ng mga Waray sa pakikitungo nila sa kanilang kapwa-tao ang pagtanggap nila ng kanilang mga panauhin. Isinasaad din sa tula ang kanilang katapangan sa pagharap ng mga suliranin sa buhay.

Mga Tiriguhon                                                                    Mga Bugtong

1.    Ang dagat guinpotos han langit                                 Ang dagat binalutan ng langit

An langit guinpotos han tulan                                                Ang langit binalutan ng buto

An tulan guinpotos han panit                                     Ang buto binalutan ng balat

     

      _ an lubi _                                                                             _ niyog _

2.    Baston han kapitan                                                       Baston ni Kapitan

Tuna an taguan                                                             lupa ang taguan

      _ an halas_                                                                           _ahas_

3.    Busag nga babaye                                                        Babaing tubig

Inagui ha sulat                                                               Umagos sa tubig

      _an lura_                                                                               _laway_

4.    Duha an baluto                                                              Bangka ay dalawa

Usa an masakay                                                                        Sasakay ay isa.

      _an chinelas_                                                                      _tsinelas_

5.    Ikaw an nagbuka                                                           Ikaw ang bumukas

Ako kinita                                                                                    Ako ang nakakita

      _an baba_                                                                             _bibig_

Ang mga bugtong ng mga Waray ay nagpapakitang sila ay masining din sa

pagpapahayag ng kani-kanilang damdamin.

Awit

1.    LUPANG HINIRANG                                               LUPANG HINIRANG

Tuna Han higugma                                                                         Bayang magiliw

Perlas Han sidlanganan                                                    Perlas ng Silanganan

Isang adlaw alpanan                                                          Alab ng puso
Han iya katahum.                                                                Sa dibdid mo’y buhay

Minahal nga tuna                                                                Lupang hinirang
Puyot Han kabantugan                                                      Duyan ka nang magiting
Di lulupigan                                                                          Sa manlulupig
Magpasipara ha im.                                                             Di ka pasisiil

Ha imo langit kabukiran                                                     Sa dagat at bundok sa simoy
Ngan ha dagat sugad tao                                                   At sa langit mo’y bughaw
Hayag Han buhi kasidayan                                               May dilag ang tula
Han katalwas nga minahal.                                               At  awit sa paglayang minamahal

Isang matahom nga im bandera                                       Ang kislap ng watawat mo’y

Hin kapawa nga gayod                                                       nagniningning

Ha pag-awayan panlimpasog                                           Ang bituin at araw niya’y
Nga diri magdudulom.                                                        Kailanpama’y di magdidilim

Tuna Han ng lipay lamrag ngan gugma                              Lupa ng araw ng luwalhati’t pagsinta
Sabihin kapuy-anan matam-ay ungod.                           Buhay ay langit sa piling mo
Ngan halad namon isang kinabuhi                       Aming ligaya nang pag may mang-aapi
Kun pasipad-isang isang imo dungog.                           Ang mamatay ng dahil sayo

2.    WARAY-WARAY                                                    WARAY-WARAY

Waray-waray pirme may upay                               Waray-waray laging masasaya

Mayda lubi, mayda pa humay                               Maraming niyog at maraming palay

Han dagat damo it isda                                           Ang dagat ay mayaman sa isda

Han bungto han mga Waray                                 Ang bayan ng mga Waray

Waray-waray pirme may upay                               Waray-waray laging masasaya

Di makuri igsarangkay                                            Madaling maging kaibigan

Nag-iinom kon nagkikita                                        May inuman sa tuwing nagkikita

Bas’ kamingaw mawara                                         Nang ang pananabik ay mawala

Lugar han mga Waray-waray                                Ang lugar ng mga Waray-waray

Kadto-a naton, pasyadahan                                  Puntahan natin at pasyalan

Diri birilngon an kalipay                                         Dito kahit saan may saya

Labi nga gud kon may fiesta                                 Lalo na talaga kung may pyesta

Mga tawo nga Waray-waray                                  Ang mga taong Waray-waray

Basta magkita, mayda upay                                   Sa tuwing magkikita ay may saya

Diri kabos hin pakig-angay                                                Sila’y magiliw at madaling pakisamahan

Sayod kamo basta Waray-waray                           Kilala na ninyo ang mga Waray-waray

Isinasaad sa kanilang awitin ang pagmamahal ng mga waray sa kanilang bayan at pagmamalaki nila sa yamang makikita sa kanilang lugar.

 

Fiction

Waray Bersyon

Sa Lawod Sang Pangabuhi 
ni Ismaelita Floro-Luza

Madugay nga nagtindog si Lorna sa tupad ni Dardo. Waay nagahulag. Nakadulog si Dardo sa pag-uba sang iya sapatos kag tinulok ang nawong sang asawa. Nagatamod gihapon ini sa pito ka panid nga beintehon nga tinunghol niya. Sueldo yadto ni Dardo para sa isa ka kinsena. Kag sa nawong ni Lorna, amat-amat niya nga namasnahan ang pagkulap sang gal-om.

"Ini lang?" Nabatian ni Dardo nga hambal ni Lorna nga naladlad sa gihapon ang kamot.

"Siento kuarenta na lang ina," waay sa buot nga balos ni Dardo nga pinadayon ang pag-uba sang sapatos. "Binuhinan ko sing bale kuarenta. Beinte sa alamotan namon sa bangkete ni Mr. Velasco (si Mr. Velasco kaupod ni Dardo sa opisina nga manogrtiro na sa palangakoan), napulo para sa regalo namon sa iya ka gang napulo binayad ko sa utang ko sa kantina sang opisina."

Larawan sang isa ka lutos nga nakapungko si Lorna sa kaatubang nga sopa. Daw indi gihapon makapati. Nagakurinot ang agtang. "Ano sa banta mo ang matabo sa aton sa sinto kuarenta nga ini, Dardo?"

"O," nakapukwat si Dardo.

"Ang kuarta mo," hilmonon na ang pagkabasag sang tingog ni Lorna. "Aba, ano sa laom mo ang buhaton ko diri? Sa hinakay sa balay, kuarenta. suga, otso. tubig, lima. sa utang sa tindahan, beinte singko na tanan. Bugas, sud-an! Ang sapatos pa nga ginapangayo ni Dandoy mo para sa boy eskauting. Pamasahe mo kag panigarilyo! Maayo kon indi blue seal. Aba, pesos siguro ang kaha kag isa ka maghapon mo lang nga suyop."

"Ara ka naman! Buisit nga." Hinali nga tumindog si Dardo. "Gumwa naman ang litaniya nga ina. Ano ka bala!"

"Ano ka bala!" Balik nga binghal ni Lorna. "Anhon ko ining kuarta mo?"

"Di, paiguon mo bisan paano!"

"Paiguon? Nahibaloan mo bala nga magalitik naman ang ulo ko sing paigu-igu sini? Aba, ang badyet ko bisan anhon ko na sing unat indi na gid mahimu! Duha pa abi ang nagagatas sa mga anak mo."

"Mahimo bala?" Pugong ang pagbungat ni Dardo. "Karon na ina. Ginagutom na ako."

"Maayo ka imo kay.

"Indi ka bala mag-untat?" Singgit na nga balikid ni Dardo.

"Indi! Ngaa indi mo bala luyag nga mabatian ang kamatuoran nga kulang ang pamilya mo?"

Apang ang kasingki sang panalambiton ni Lorna hinali nga nauntat. Hinulikap niya ang iya nawong nga hinali nga uminit bangod sa tupa sang kamot ni Dardo. Masakit! Mabinhod! "Tinampa mo ako!"

"Nagapamilit ka!" Hinali nga tumalikod si Dardo nga daw sadto lamang makabugtaw sa kamatuoran nga napatup-an niya sing kamot ang iya tiayon. Apang nalimot sia sa kaugalingon. Sa una nga kahigayonan sa ila pagpangabuhi karon lamang niya napatup-an sing kamot si Lorna. Waay gid sia makapugong sang iya kaugot.

Naghibi si Lorna. Masinakiton. Ginhimulatan ni Dardo ang magbalikid sa asawa nga naganguyngoy sa sopa, apang indi niya mahimo. May kon ano nga gahom ang nagapugong sa iya. Kag sa baylo nasapwan na lamang ni Dardo ang kaugalingon nga nakasuksok liwat sang iya kamisadentro nga nagakabit sa salandigan sang pulongkuan. Kag madasig na nga nanaog.

Sumakay si Dardo sa naglabay nga dyep. Ginpakamaayo niya nga sa isa ka restawran na lamang manyaga.

Nakaorder na si Dardo sing pagkaon apang nagapabilin gihapon nga daw nagaalimbukad ang sulod sang iya dughan. Bation gihapon sa iya ang paglinagumba sang kaakig nga kaina pumogad didto. Kag ang hanol sang nawong ni Lorna ara gihapon sa iya palad. Kinuom niya. Masakit panumdomon nga nagamitan niya sing kamot ang tiayon. Ini ang isa ka butang nga ginalikawan niya buhaton sugod pa sadto. Apang sumondol na sa talaksan ang iya kaalipungot kag nalimtan niya ang tanan. Wala na sia sing itugot pa. Napilasan ang iya balatyagon saw ala sing panabitabi nga mga pinanghambal ni Lorna.

Napulo ka tuig na karon nga nakasal si Dardo kag Lorna. Kag lima ka bilog ang nanginbunga sang ila paghigugmaanay. Si Lorna nakatapos sing pagkamanunodlu sang kaslon sila. Apang waay ni ardo ini pagpatudlu. Luyag ni Dardo nga magapabilin lamang ang tiayon sa sulod sang balay agod magtatap sang ila mga kinahanglanon sa amat-amat nagadamu nila nga mga anak. Ang ginabaton ni Dardo nga tatlo ka gatos kag kalim-an ka pesos tuman na agod makasabat sang ila pang adlaw-adlaw nga kinahanglanon. Apang sang magdamo na ang ila kabataan ka gang kamagulangan nagabuthu na, amat-amat man nga nabatyagan ni Dardo ang pagpiot sang ila pagsinalayo, labi nag id sang magtaas ang presyo sang mga balaklon. Amat-amat nga nagdaku ang galastohan, butang nga amo ang masunson sandigan sang ila balaison ni Lorna.

Nakahulag si Dardo sang ibutang sang tag-alagad ang iya inorder nga pagkaon. Sinugoran na niya ang paghungit. Apang nabatyagan niya nga nadula na ang kaina kagutom nga naglikos sa iya. Nadulaan sia sing gana. Uminon na lamang sia sing tubi kag liwag nga tinawag ang tag-alagad. Binayaran ang nakaon kag madasig nga tinultol ang ganhaan paggwa.

Sa opisina nagderetso si Dardo sina nga udto. Waay na sia magbalik sa ila balay. Luyag niya nga palipason ang kaalipungot nga sadto na gaamat-amat naman sing hupa sa sulod sang iya dughan. Kag sa iya pag-isahanon sa atubangan sang iya latok sa talatapan, wala man sia sing naaputan nga buhaton. Igu man lang magduhongan. Si Lorna gihapon ang larawan nga nagahampang sa iya painuino. Ngaa nga nadapatan niya si Lorna sing kamot? Ngaa nga nabuhat niya ang subong sa tinuga nga mahal kayo sa iya? Ang napulo ka tuig isa gayod ka malip-ot nga panahon para sa iya agod manginlab-as sa handurawan ang nagliligad sa ila ni Lorna. Indi sa paghakwat sang kaugalingon nga bangku, apang may angkon sia nga kaambong. Kag indi maisip ang mga babae nga napangakoan niya sing paghigugma. Mga babae nga waay naman sia pagpaslawa. Apang sa kadamuon sang natipon niya nga mga kahagugma, si Lorna ang iya pinakasalan. Indi matahom si Lorna kon nawong ang pagahambalan. Kasarangan lang. May hitsura man, diutay. Pero naton-an na niya nga higugmaon ini sing himpit. Kay Lorna lamang sia magtuad sing paghigugma nga upod ang iya kasingkasing. Siling pa sang iya mga kaabyanan sadto, nakuha kuno sia ni Lorna sa angkon sini nga kaalam. Ginaako niya. Maalam matuod si Lorna. Balediktoryan sang magtapos sa hayskol kag Magna cum Laude sang matapos sa kolehiyo sa kurso sang pagkamanunodlu. Ginapabugal niya ang kinaalam nga ini ni Lorna sa iya kapareho nga lalake. Mapalaron sia.

Ang matam-is nga handurawan sang nagliligad, lubos nga nagpalimot kay Dardo sang iya kaakig. Gani sang maggwa sia gikan sa opisina sina nga hapon, mamag-an na kayo ang iya pamatyag. Waay sia pagbugnoha ni Lorna sang magsampot sia sa balay. Pat-od ni Dardo nga nagahinakit sing kapin sa iya ang tiayon. Kag pati na ang ila mga anak nga ayhan nakahangop na sang nasaksihan nga natabo sa ila nga duha waay na magginahod katulad sang kinaandan.

Sa ila paghigda sina nga gab-i, nagapabilin gihapon nga wala sing tingog si Lorna. Nagatakilid ini sa pihak nayon sang kama. Nakabatyag si Dardo sing kahuya apang yadto ginpilit niya nga pakigsumpongan. Kinahanglan nga magbugnohanay sila ni Lorna. Kinahanglan nga makapangayu sia sing pasaylo.

"'Ling," mahinay ang tingog nga kinaptan ni Dardo ang butkon sang tiayon. Waay ini maghulag. "Pasaylohon mo kuntani ako sa natabu kaina. Pero magpati ka kuntani nga indi ko hungod nga buhaton yadto sa imo. Nalimot lamang ako sa kaugalingon. Napuno lang ako."

Kalinong. Waay gihapon maghulag si Lorna.

"'Ling, please ."

Wala gihapon sing sabat. Nakaginhawa sing madalom si Dardo nga piniyong ang mga mata. Nahibaloan niya nga nagabugtaw si Lorna kag nabatian sini ang tanan niya nga ginpanghambal. Apang nagapakunokuno lamang nga nagakatulog.

Mataas na ang adlaw sang magbugtaw si Dardo sang sumunod nga aga. Katulad sang kinaandan, nagahulat sa latok ang iya pamahaw. Humigop lamang sia sing kape, kag sang magpaalam sa tiayon, isa ka mahinay nga "huo" ang pinakwas ni Lorna.

Madamu pa nga mga inadlaw ang madasig nga papupu sa pungango sang panahon, kag sa sulod sang panahon nga ina, nagbalik naman ang daan nga katawhay sa sulod sang panimalay nanday Dardo kag Lorna. Apang namutikan ni Dardo nga sugod sadtong hitabo nga nadapatan niya sing kamot ang tiayon, nanginmahipos na ini. Kag isa ka aga, amo na lamang ang kakibot ni Dardo sang mabugtawan nga nakailis na si Lorna.

"May laktan ka?" Pasikto niya.

"Huo," sabat ni Lorna. "Nalipatan ko gali nga silingon sa imo. Nakasulod na ako sa Holy Ghost." Isa ka kolehiyo nga ginadumalahan sang mga madre ang tinumod ni Lorna. "Karon nga adlaw ako maumpisa."

Nakanganga si Dardo.

"ang pamahaw mo ara sa latok kag ginbilin ko naman kay Talia ang mga kinahanglanon mo."

Nakapanagitlon si Dardo. Nahinalian sia. Apang nakahalin lamang si Lorna, waay na sia makatingog pa. Madugay sia nga naurongan. Sa sulod sang iya kasingkasing may kon ano nga kahapdi ang hinali nga tumohil. Pilit niya nga pinaligad aydto. Ginbawi-bawi. Ayhan may katarongan man si Lorna sa nanginpamat-od sini.

Ka gang sumunod pa nga mga inadlaw amo ang nagsaksi sang kamag-o sa ila pangabuhi. Nadula na ang kinaandan nga pag-imbestigar ni Lorna sa sentimos nga madula sa iya sueldo kada kinsena nga mag-entrega sia. Kag nahibaloan ni Dardo nga daku man ang ginabaton sang tiayon sa ginatudluan sini. Kag sining ulihi pa gid nga mga inadlaw, natukiban na lamang niya nga luas sa ginabaton ni Lorna sa bulothuan, naga-tutor pa gali ini sa duha ka anak ni Mrs. Sales nga amo ang kabangdanan kon ngaa masunson nga magab-ihan ang tiayon sa pagpauli.

Ang gumontang nahanungod sa kuarta, nadayonan na nga nadula sa ila pagsinalayo. Halog na ang ila pagginawi sa pilak. Kag nakapamakal naman sila sing mga panapot para sa mga kabataan kag pila ka kasangkapan sa sulod sang balay. Apang ang tanan nga ato, ang tanan nga kapinasahi, may kon ano nga kasakit nga nadulot sa pagkatao ni Dardo. Nabatyagan niya nga may daku nga kakulangan. Kag ang kakulangan nga ina amo ang ginapilit niya nga laghapon sa tanan nga adlaw. Ginapangita niya ang pagpresentar ni Lorna sang mga gumontang nahanungod sang kinahanglanon sa iya panimalay. Nga sia ang sandigan sa ila paglangoy sa lawod sang pangabuhi. Ginakapyotan sang iya mga mahal sa kabuhi. Kag sa pamatyag ni Dardo, padayon nga nagalakat ang mga inadlaw kag padayon man nga nagakadula ang iya kapuslanan bilang amay. Sa tinion nga nagaentrega sia sing sueldo, waay sa buot nga batonon lamang ini ni Lorna kag taguon. Ni waay na gani ginaisip pa sa iya atubangan katulad sang una. Daw wala na sing kapuslanan ang nanginbayad sang iya pagpabalhas kag paghimulat. Subong bala nga daw ginapabatayag sa iya ni Lorna nga bisan indi na sia magpangita, masarangan sini nga padalaganon sing tayuyon ang ila pangabuhi. Ano na lang abi ang iya pulos bilang amay? Ano?

Bag-o nga sueldo si Dardo sina nga hapon. Mapagsik ang iya lawas sang sumampot sa ila balay sanglit luas sa kinaandan niya nga ginabaton may dugang pa nga bale siento singkuwenta nga bonus. Pinangita niya dayon ang tiayon nga sadto masaku sa mga hilikoton sa kosina. Tinunghol niya ang nakabaknal nga sobre.

"Ano ini?"

"Sueldo ko," may pagpabugal sa tingog ni Dardo. "Kag may dugang pa ina nga bonus." Pilit nga ginbasa ni Dardo sa nawong sang asawa ang ginapaabot nga kalipay, apang nakabatyag sia sing kapaslawan sang Makita nga waay magbag-o ang nawong ni Lorna.

"A," hagyu lamang nga nagyuhom si Lorna. Pinadayon sini ang ginahikot. "Ilihog lang gani tungtong dira sa altar kay taposon ko lang ining ginalutu ko. Nakapamahaw ka na bala?"

Waay magsabat si Dardo. Nabatyagan niya nga daw hinali nga nagpalang-uy-oy ang iya mga tuhod. Masakit kayo ang iya patyag. Kag laragway sang isa ka lutos nga tinuhoy niya ang ila hulot. Pahaboy nga binutang didto ang sobre sa ibabaw sang altar.

Nakapanihapon na sila sina nga gab-i kag nagapahuway-huway na sila nga mag-asawa sa salas sang maghambal si Dardo.

"Nagahinakit ka pa balas a akon, 'Ling?"

Nakapukwat si Lorna. "Ngaa nakahambal ka sing subong sina, Dardo?"

"Sanglit nabatyagan ko. Amat-amat na nga nadula ang akon kapuslanan bilang amay sang puloy-an nga ini. Sa mga problema sa pangabuhi waay mo na ako ginapahilabti. Subong bala nga. nga."

"Ginapangita mo ang daan naton nga pagsinalayo?" May katingala sa tingog ni Lorna.

Nagtangu si Dardo. "Namutikan ko, sugod sang dapatan ko ikaw sing kamot, nagbag-o ka na sa akon. May paghinakit ka pa tubtob karon."

"Nalimtan ko na ang nahanungod didto," balos ni Lorna. "Ang buot mo silingon, ginapangita mo ang litaniya sang utang nga masunson ko ginapresentar sa imo? Ang akon ba-ba?"

"Didto ko lamang nabatyagan nga malahalon ako sa imo. kag sa aton mga anak, Lorna," may kapait sa tingog ni Dardo.

"Kon nahibaloan mo lamang nga ginahinulsolan ko sing kapin ang mga pamatasan ko sadto, Dardo," hambal ni Lorna. "Ang kalainan sadto sa aton pagpangabuhi kag sa aton mga anak nga amat-amat na nga nakakilala sang kamatuoran. Nakabugtaw lamang ako sa kamatuoran nga indi ko dapat buhaton ang pamatasan nga ato sa imo sang dapatan mo ako sing kamot. Nakamaradmad ako sa kamatuoran nga indi ko makuha ang mga problema naton sa pangabuhi paagi sa ba-ba. Nalipat ako sa akon tinon-an. Kag sugod sadto ginapangaku ko na sa kaugalingon ang pagbag-o. Huo, mahal ko ikaw, Dardo. Mahal ka namon, kag sa lawod nga ini sang pangabuhi, indi kami mahimu nga makatabok kon wala ka." May luha sa mga mata ni Lorna.

Tagalog Bersyon:

Sa Karagatan ng Buhay
ni Ismaelita Floro-Luza

Matagal nakatayo si Lorna sa tapat ni Dardo. Hindi kumikilos. Napatigil si Dardo sa paghuhubad ng kanyang sapatos at tiningnan ang mukha ng kanyang asawa. Tinititigan pa rin nito ang pitong pirasong tigbebeinte pesos na iniabot sa kanya. Suweldo yaon ni Dardo para sa isang kinsena. Napansin niya ang unti-unting pagdidilim ng mukha ni Lorna.

"Ito lang ba?" Narinig ni Dardo ang salita ni Lorna na nakabukas pa rin ang kamay.

"Siento kuwarenta na lang iyan," wala sa loob na sumagot si Dardo at tinuloy niyang hubarin ang kanyang sapatos. "Binawasan ko ng bale kuwarenta. Beinte sa kontribusyon namin para sa bangkete ni Mr. Velasco (si Mr. Velasco'y kasama ni Dardo sa opisina na magreretiro), sampu para sa regalo namin sa kanya at ang sampu'y ibinayad ko sa utang ko sa kantina ng opisina."

Parang nalugi ang anyo ni Lorna nang maupo siya sa sopa. Parang hindi pa rin siya makapaniwala. Nakakunot ang noo. "Ano ba sa palagay mo ang mangyayari sa atin sa siento kuwarentang ito, Dardo?"

"O," nayayamot na si Dardo.

"Ang pera mo," kapansin-pansin ang tumitigas na tunog sa boses ni Lorna. "Aba, ano sa akala mo ang magagawa ko rito? Para sa upa ng bahay, kuwarenta. ilaw, otso. tubig, lima. sa utang sa tindahan, beinte singko na lahat. Bigas, ulam! Ang sapatos pa na hinihingi ni Dandoy para sa boy iskawting. Pamasahe at sigarilyo! Mabuti pa sana kung hindi blue seal! Aba, piso siguro ang kaha at isang hititan mo lang sa maghapon."

"Ayan ka na naman! Buwisit na." Biglang tumindig si Dardo. "Lumabas na naman ang litanya mong iyan. Ano ka ba?"

"Ano ka ba!" Balik na singhal ni Lorna. "Aanhin ko itong pera mo?"

"Eh di, pagkasyahin mo kahit papa'no!"

"Pagkasyahin? Nalalaman mo bang masisira na naman ang ulo ko nito sa kakapagkasya nito? Aba, ang badyet ko kahit anhin ko na'ng pag-unat hindi na talaga magawa! Dalawa pa naman ang naggagatas sa mga anak mo."

"Puwede ba?" nagngingitngit na sabi ni Dardo. "Mamaya na iyan. Ginugutom na ako."

"Mabuti ka pa't."

"Hindi ka ba titigil?" pasigaw na sumagot si Dardo.

"Hindi! Bakit ayaw mong marinig ang katotohanan na kinukulang ang pamilya mo?"

Ngunit biglang natigil ang pagdadaing ni Lorna. Sinalat niya ang kanyang mukha nang biglang uminit ito dahil sa tama ng kamay ni Dardo. Masakit! Mahapdi! "Sinampal mo ako!"

"Mapilit ka!" Tumalikod si Dardong parang biglang natauhan sa katotohanang napagbuhatan niya ng kamay ang kanyang kabiyak. Ngunit nakalimot siya sa sarili. Simula nang sila'y nag-isang buhay, ngayon pa lamang niyang napagbuhatan ng kamay si Lorna. Hindi na niya talaga mapigil ang kanyang galit.

Umiyak si Lorna. Napakasakit. Nais sanang lingunin ni Dardo ang kanyang humagulgol na asawa sa sopa, ngunit hindi niya magawa. May anong hindi niya maunawaang lakas na pumipigil sa kanya. At sa kabila nito'y nagsuot na lamang siya ng kanyang kamisadentrong nakasabit sa sandalan ng kanyang upuan. At dali-dali na siyang bumaba.

Sumakay si Dardo sa nagdaraang dyip. Minabuti niyang sa isang restawran na lang siya manananghali.

Nakaorder na si Dardo ng pagkain ngunit pakiramdam niya'y mayroon pa ring kumukulo sa kanyang dibdib. Parang naririnig niya pa rin ang kulog ng kapootan na kanina'y umaalingawngaw pa rito. Nararamdaman pa rin niya ang mga bakas ng mukha ni Lorna sa kanyang palad. Kinuyom niya ito. Masakit isipin na napagbuhatan niya ng kamay ang kanyang kabiyak. Ito ang isang bagay na pinag-ingatan niyang iwasan simula't sapul. Ngunit umabot na sa sukdulan ang pagpipigil niya ng kanyang kapootan at nalimutan niya ang lahat. Wala na siyang ibang dahilan pa. Nasugatan ang kanyang damdamin sa tahasang pananalita ni Lorna.

Sampung taon na ngayon silang kasal ni Lorna. At lima ang naging bunga ng kanilang pagmamahalan. Si Lorna'y nakatapos ng pagtuturo nang sila'y ikinasal. Ngunit hindi siya pinayagang magturo ni Dardo. Nais ni Dardo'y manatili na lang ang kabiyak sa bahay upang asikasuhin ang pangangailangan ng kanilang parami nang paraming mga anak. Ang natatanggap na tatlong daan at limampung piso ni Dardo'y sapat na upang masagot ang kanilang pang-araw-araw na pangangailangan. Ngunit nang dumami na ang kanilang mga anak at ang panganay ay nag-aaral na, unti-unti ring naramdaman ni Dardo ang paghihirap sa pamumuhay nilang mag-anak, lalo na nang tumaas ang presyo ng mga bilihin. Unti-unting lumalaki ang mga pinaggagastusan, kadahilanan ng madalas na pag-aaway nila ni Lorna.

Kumilos si Dardo nang ihain ng serbidora ang kanyang inorder na pagkain. Sinimulan na niya ang pagsubo. Ngunit naramdaman niyang nawala na ang gutom na kanina'y nananaig sa kanya. Nawalan siya ng gana. Uminom na lamang siya ng tubig at tinawag uli ang serbidora. Binayaran ang pagkain at mabilis na tinungo ang pintuan papalabas.

Sa opisina dumeretso si Dardo nang tanghaling iyon. Hindi na siya bumalik pa sa kanilang bahay. Gusto niyang palipasin muna ang galit na noo'y unti-unti na naming nagpapasikip sa kanyang dibdib. Ngunit ngayong nasa tapat na siya ng mesa sa kanyang tanggapan, wala naman siyang magawa. Nag-aaksaya lang siya ng panahon. Ang anyo pa rin ni Lorna ang naglalaro sa kanyang mga gunita. Bakit niya ba napagbuhatan ng kamay si Lorna? Bakit niya nagawa iyon sa kanyang pinakamamahal? Para sa kanya, ang sampung taong pagsasama nila'y maiksing panahon lamang upang gunitain ang mga sariwang paalaala ng kanilang nakaraang buhay. Hindi naman sa pag-aangat ng sariling bangko, ngunit siya'y magandang lalaki rin. At hindi mabilang ang mga babaeng napangakuan niya ng pag-ibig. Mga babaeng hindi naman bumigo sa kanya. Ngunit sa dinami-dami ng naipon niyang mga kasintahan, si Lorna ang kanyang pinakasalan. Hindi maganda si Lorna kung mukha ang pag-uusapan. Katamtaman lang. May itsura rin, kaunti. Pero natutunan niyang lubos na mahalin. Kay Lorna lamang niya taos-pusong naihandog ang kanyang pag-ibig. Wika pa ng mga kaibigan niya noon, nakuha raw siya ni Lorna dahil sa katalinuhan nito. Inaamin niya. Matalino talaga si Lorna. Balediktoryan nang magtapos sa hayskul at Magna cum Laude nang matapos sa kolehiyo sa kursong pagtuturo. Pinagyayabang niya ang katalinuhang ito ni Lorna sa kanyang mga kasamang lalaki. Mapalad siya.

Ang matamis na paggugunita niya'y lubos na nagpalimot ng kanyang galit. Kaya nga't nang lumabas na siya sa opisina noong hapong iyon, magaan na ang kanyang loob. Hindi siya binati ni Lorna nang dumating siya sa bahay. Alam ni Dardo na may hinanakit pa ang kanyang kabiyak. At pati na ang kanilang mga anak na marahil nakauunawa na ng kanilang nasaksihang pangyayari sa kanilang dalawa, hindi rin nag-iingay katulad ng dati.

Paghiga nila noong gabing iyon, hindi pa rin umiimik si Lorna. Nakatagilid siya sa isang tabi ng kama. Nakaramdam si Dardo ng kahihiyan ngunit pinilit niya itong kalabanin. Kinakailangang magbatian na sila ni Lorna. Kinakailangang humingi siya ng paumanhin.

"'Ling," mahina ang boses niyang humawak siya sa bisig ng kanyang kabiyak. Hindi ito kumikilos. 'Pagpaumanhin mo na sana ako sa nangyari kanina. Pero maniwala ka sanang hindi ko sinasadyang gawin iyon sa iyo. Nakalimot lamang ako sa aking sarili. Napuno lang kasi ako."

Tahimik. Hindi pa rin kumikilos si Lorna.

"'Ling, please. "

Wala pa ring sagot. Napabuntung-hininga si Dardo at pumikit siya. Alam niyang gising si Lorna at narinig nito ang lahat ng sinabi niya. Ngunit nagkukunwari lamang na natutulog.

Mataas na ang araw nang gumising si Dardo kinaumagahan. Katulad ng dati, naghihintay sa mesa ang kanyang almusal. Humigop lamang siya ng kape, at nang magpaalam sa kabiyak, isang mahinang "oo" ang lumabas kay Lorna.

Maraming araw ang mabilis na piñatas sa tangkay ng panahon. At sa loob ng panahong ito, bumalik din ang dating matiwasay na pamumuhay nina Dardo at Lorna. Ngunit nadarama ni Dardo na magmula nang mapagbuhatan niya ng kamay ang kanyang kabiyak, naging tahimik ito. At isang araw, nagulat na lamang si Dardo nang gumising siyang nakabihis na si Lorna.

"May lakad ka ba?" usisa niya.

"Oo," sagot ni Lorna. "Nalimutan ko palang sabihin sa iyo. Nakapasok na ako sa Holy Ghost." Isang kolehiyong pinamamahalaan ng mga madre ang tinutukoy ni Lorna. "Ngayong araw ako mag-uumpisa."

Napanganga si dardo.

"Ang almusal mo nariyan sa mesa at ipinagbilin ko na kay Talia ang mga pangangailangan mo."

Napalunok si Dardo. Nabigla siya. Ngunit nakaalis na si Lorna'y wala pa rin siyang imik. Matagal siyang natuliro. Sa ubod ng kanyang puso'y may anong kahapdian ang biglang kumikirot. Pilit niyang pinalipas ito. Pinahupa-hupa. Marahil may karapatan din si Lorna sa pasiya niyang ito.

Saksi ng mga sumunod na araw ang naging pagbabago sa kanilang pamumuhay. Nawala ang dating pag-iimbestiga ni Lorna sa bawa't sentimong mawala sa kanyang suweldo tuwing kinsena na nag-eentrega siya. Alam ni Dardo na malaki rin ang tinatanggap ng kabiyak sa pinapasukan nito. At nitong mga huling araw, natuklasan na lamang niya, na maliban sa tinatanggap ni Lorna sa paaralan, nagtu-tutor pa pala siya sa dalawang anak ni Mrs. Sales, at siyang kadahilanan kung bakit madalas ay ginagabi na ng uwi ito.

Ang suliraning nagmula sa kuwarta'y tuluyan nang nawala sa kanilang pamumuhay. Maluwag na ang kanilang mga kagawian ukol sa pera. At nakabibili na sila ng mga kagamitan para sa mga bata at ilang mga kasangkapan para sa bahay. Ngunit ang lahat na iyon, ang lahat ng pagbabagong iyon, ay nagdudulot lamang ng sakit sa pagkatao ni Dardo. Naramdaman niyang may malaking kakulangan. At ang kakulangang iyan ang siyang pinipilit niyang hanap-hanapin sa lahat ng mga araw. Hinahanap-hanap niya noong nagpapahayag pa sa kanya si Lorna ng mga suliraning nauukol sa mga pangangailangan nila sa pamamahay. Noong siya ang sandigan sa kanilang paglangoy sa karagatan ng buhay. Noong siya ang kinakapitan ng kanyang mga mahal sa buhay. At sa wari ni Dardo, habang patuloy na tumatakbo ang mga araw ay patuloy ring nawawala ang kabuluhan niya bilang ama. Sa tuwing nag-eentrega siya ng suweldo, wala sa loob na tinatanggap na lamang ni Lorna at itinatago iyon. Ni hindi na nga binibilang pa sa kanyang harapan katulad ng dati. Parang wala nang kabuluhan ang kabayaran ng kanyang pagpapawis at pagpupunyagi. Para bang ipinapahiwatig sa kanya ni Lorna na kahit hindi na siya kikita'y kaya na nitong patakbuhin nang tuloy-tuloy ang kanilang pamumuhay. Ano na lang ba ang kanyang pakinabang bilang ama? Ano?

Bagong suweldo si Dardo nang hapong iyon. Masigla ang kanyang katawan nang dumating sa kanilang bahay dahil, bukod sa dating niyang tinatanggap, may dagdag pang bale siento singkuwentang bonus. Hinanap niya kaagad ang kabiyak na noo'y abala sa mga gawain sa kusina. Iniabot niya ang umuumbok na sobre.

"Ano ito?"

"Suweldo ko," may pagyayabang ang tinig ni Dardo. "At may dagdag pang bonus iyan." Pilit na binabasa ni Dardo sa mukha ng asawa ang inaasahang kasiyahan, ngunit nabigo siya nang makita niyang walang pagbabago sa mukha ni Lorna.

"A," bahagyang ngumiti si Lorna. Ipinagpatuloy ang ginagawa. "Pakipatong mo lang sa altar at tatapusin ko lang itong niluluto ko. Nakapagmeryenda ka na ba?"

Hindi nakasagot si Dardo. Nakaramdam siya ng parang biglang panghihina sa kanyang mga tuhod. Napakasakit ng kanyang damdamin. At parang isang nalugi ang kanyang anyo nang tumungo siya sa kanilang silid. Pahagis na inilagay niya ang sobre sa itaas ng altar.

Nakapaghapunan na sila noong gabing iyon at nagpapahinga na silang mag-asawa sa salas nang magsalita si Dardo.

"May hinanakit ka pa ba sa akin, 'Ling?"

Nabigla si Lorna. "Bakit mo nasabi iyan, Dardo?"

"Dahil nararamdaman ko. Unti-unti nang nawawala ang aking kabuluhan bilang ama ng bahay na ito. Hindi mo na ipinapahayag sa akin ang mga problema ng pamamahay na ito. Para bang."

"Hinahanap-hanap mo ba ang dati nating pag-uugnayan?" May pagtataka sa tinig ni Lorna.

Tumango si Dardo. "Naramdaman ko, mula nang pagbuhatan kita ng kamay, nagbago ka na sa akin. May hinanakit ka pa hanggang ngayon."

"Nalimutan ko na iyon," sagot ni Lorna. "Ang ibig mong sabihin, hinahanap-hanap mo ang litaniya ng utang na madalas kong inilalantad sa iyo? Ang aking bunganga?"

"Doon ko lamang naramdaman na mahalaga ako sa iyo. at sa ating mga anak, Lorna," may kapaitan sa tinig ni Dardo.

Ipinahahayag sa “fiction” ang labis na pagpapahalaga ng mga Waray sa kanilang pamilya.

"Kung nalalaman mo lamang ang lubos na pagsisisi ko sa ugali kong iyon, Dardo," wika ni Lorna. "Masama ang kinalabasan noon para sa ating pamamahay, lalo na sa ating mga anak na unti-unti nang nakakaunawa ng katotohanan. Namulat na lamang ako sa katotohanang hindi ko dapat ginawa ang ugaling iyon sa iyo nang pagbuhatan mo ako ng kamay. Nakita ko ang katotohanan na hindi ko malulutas ang mga problema natin sa buhay sa pamamaraan ng bunganga. Nalimutan ko ang aking mga pinag-aralan. At mula noon, ipinangako ko na sa sarili na magbabago ako. Oo, mahal kita, Dardo. Mahal ka namin, at sa karagatan nitong buhay, hindi kami makatatawid kung wala ka," may luha sa mga mata ni Lorna.

Kabanata VI

Implikasyong Pang-edukasyon ng Pag-aaral

            Mula sa ginawang pananaliksik napag-alaman ko ang pagiging masining ng mga Waray sa kanilang pakikipagtalastasan at pakikipagkomunikasyon.  Sa kabuuan masasabi kong ang pag-aaral sa iba’t ibang wika n gating bansa ay tulay upang mas lalo nating mapagyaman an gating sariling wika at mauunawaan natin an gating mga kababayang Pilipino.

            Sa aking pag-aaral ay masasalamin din ang kultura at tradisyon ng ating mga kapatid na Waray. Ito ay nagpapatama sa ating mga maling implikasyon ukol sa kanilang mga ugali kasi napapatunayan sa pananaliksik na ito na ang mga Waray ay mapagmahal at masayang maging kaibigan hindi gaya ng ating napag -alaman na sila ay madalas nasasangkot sa laban o away. Dahil dito mas dapat na magsagawa pa ng isang komprehensibong pag-aaral ukol sa iba’t ibang lahi at wika ng ating bansa.